POCZYTAJ MI NA UCHO: “Pasażerka” Zofia Posmysz – recenzja audiobooka

Odsłony: 329

Spośród książek podejmujących wątek wojny, obozów koncentracyjnych,  zagłady, rozliczeń z przeszłością to właśnie Pasażerka, napisana przez więźniarkę Auschwitz, jest jedną z najważniejszych, najciekawszych i najlepszych pod względem literackim. Tej poruszającej, zapadającej w pamięć powieści możemy wysłuchać w znakomitej interpretacji lektorki Elżbiety Kijowskiej.

Być może nie wszyscy wiedzą, że Zofia Posmysz (więziona w Auschwitz, po wojnie pracująca jako pisarka, dziennikarka radiowa, współautorka kultowego “W Jezioranach”) najpierw napisała słuchowisko “Pasażerka z kabiny 45”, które Polskie Radio wyemitowało 28 sierpnia 1959 r. Potem  powstał  scenariusz widowiska telewizyjnego (nagranie nie zachowało się) oraz scenariusz filmowy, zrealizowany częściowo przez Andrzeja Munka (film ukończono po śmierci reżysera). W filmie Pasażerka ( premiera w 1963 r.) główne role zagrały Aleksandra Śląska i Anna Ciepielewska. Dopiero w 1962 roku ukazała się powieść Zofii Posmysz “Pasażerka”, stanowiąca rozwinięcie noweli filmowej.  Przetłumaczono ją na kilkanaście języków. Na jej podstawie została napisana także opera.

Krótko o treści. Akcja rozgrywa się kilka lat po wojnie, na statku transatlantyckim, którym do Brazylii podróżuje niemieckie małżeństwo Lisa i Walter Kretchmerowie. On ma objąć stanowisko w placówce dyplomatycznej, prowadzi dyskusje z nowym znajomym, amerykańskim dziennikarze Bradleyem, który brał udział w wyzwoleniu obozu w Dachau. Jego żona zauważa wśród pasażerów kobietę,  która przypomina jej osobę, którą kiedyś znała…
To pozornie błahe zdarzenie uruchamia  lawinę wspomnień, wywołuje lęk i utratę równowagi psychicznej.
Lisa dokonuje przed mężem “spowiedzi”, wyjawia mu swoją przeszłość,  o której dotąd mu szczegółowo nie opowiadała. Okazało się bowiem, że była funkcjonariuszką SS i wierzyła w propagowaną nazistowską ideologię. Pracowała jako strażniczka w Auschwitz,  szczerze przekonana, że jej zadaniem jest pomóc w organizacji obozu, zaprowadzeniu porządku i dyscypliny.  Nie była katem, nie dręczyła więźniarek, wręcz przeciwnie –  jednej z nich, pracownicy biurowej  -“szrajberce” , pomagała, ratowała ją,  była jej sprzymierzeńcem.
Między uprzywilejowaną Martą a dziwnie zafascynowaną nią Lisą (wówczas Annelise) toczy się psychologiczna gra….
Czy tajemnicza pasażerka to faktycznie tamta Marta z obozu? Jak Walter zareaguje na wyznania żony?

Jakie stanowisko zająć wobec postępowania i rozumowania bohaterów? Jak ocenić ich postawy? Czy Lisa będąca pionkiem w grze ideologii, w którą naprawdę wierzyła, nie jest także ofiarą? A może  jednak to tylko w jej uznaniu “nic złego nie robiła”? Czy unikający, wymigujący się od czynnej służby na froncie Walter ponosi odpowiedzialność jak i całe Niemcy?
Nic nie jest tylko czarne lub białe, nic nie jest jednoznacznie ocenione.

Ta powieść to mistrzowska powieść psychologiczna, poruszająca kwestie odpowiedzialności, uczciwości, winy,  kary,  prawdy i kłamstwa, manipulacji i władzy nad człowiekiem, sumienia,  mechanizmów wyparcia, czy też przemilczenia…. Autorka zastosowała perspektywę nie z punktu widzenia więźniarki, a byłej esesmanki, w dodatku jakiś czas po wojnie. Trzeba przyznać, że to nietypowy zabieg, dzięki temu jednak książka być może daje więcej do myślenia, niż gdyby to były po prostu wspomnienia więźniarki, oparte na własnych przeżyciach. Warto dodać, że książka zawiera wątki autobiograficzne (Posmysz  była w obozie sekretarką Aufseherin Franz i to jej w dużej mierze zawdzięcza to, że przeżyła), choć ogólnie jest fikcją literacką.

Proza Posmysz jest  konkretna i oszczędna, nie epatuje okrucieństwem, ale nawet krótkie zdania i opisy dotyczące obozowej rzeczywistości są wymowne. Stoi za nimi prawda osobistych obserwacji i przeżyć autorki.

Pasażerka to jedna z najważniejszych, najciekawszych i najlepszych pod względem literackim książek podejmujących wątek wojny, obozów koncentracyjnych,  zagłady, rozliczeń z przeszłością. Warto koniecznie  ją poznać, niezależnie czy wybierzemy wersję papierową czy audiobooka.

Tej poruszającej, zapadającej w pamięć powieści możemy wysłuchać w znakomitej interpretacji Elżbiety Kijowskiej, aktorki telewizyjnej i teatralnej, nagrodzonej za rolę w słuchowisku “Uroczysko” na VIII Festiwalu “Dwa Teatry ” w Sopocie. Lektorka czyta bez zbędnego patosu,  za to ze spokojem i powagą adekwatną do treści. Dyskusje Waltera z Bradleyem, lęki i wyznania Lisy , retrospekcje  przedstawiające sceny z Auchwitz –   podane głosem Kijowskiej docierają do słuchacza na tyle przekonująco i dobitnie, że trudno oderwać się od niemal sześciogodzinnego nagrania. To jednoosobowe słuchowisko w jej wykonaniu okazało się znakomite.

polecam, Agnieszka Grabowska
materiał chroniony prawami autorskimi

Wydawnictwo Storybox, Axis Mundi
Tytuł: Pasażerka
Autor: Zofia Posmysz
Czyta:Elżbieta Kijowska
czas trwania: 5 godz. 45 min.
ISBN: 978-83-8194-168-6